در بازارهای مالی سراسر دنیا، معاملات بر بستر برگ سهام شرکتها، انواع اوراق، صندوق ها، انواع سکه ها و ارزهای دیجیتال و… هستش. هر فرد سرمایه گذار، با توجه به دانش، مهارت و علاقه خود، حوزه فعالیت و سرمایه گذاری خودشو انتخاب میکنه. البته که داشتن دانش
و مهارت کافی جهت سرمایه گذاری در بازارهای مالی، لازمه این کار و از واجباته و ورود بی گدار و بی هدف و بدون آموزش همواره فرد رو دچار ضرر و زیان های جبران ناپذیری میکنه. در این مقاله به یکی از موضوعات مهم در بازار سرمایه ایران میپردازیم. در این مقاله قراره اوراق بدهی که شاید خیلیا درموردش اطلاعاتی ندارن رو بشناسیم. با ما همراه ما باشید.
مقدمه ای بر اوراق بدهی
بیشتر شهروندانی که در این جامعه زندگی میکنن، جهت خرید مسکن، خودرو و… نیاز به دریافت وام از بانکهای مختلف دارن؛ سازمان های تجاری نیز مثله افراد جامعه، باید جهت تامین منابع مالی خود و دریافت وام به بانکها مراجعه کنن. با این حال، اگه مقدار تامین منابع مالی زیاد باشه، بانکها توان پرداخت وام های کلان به این سازمان ها رو نداشته و به همین دلیل برای تامین منابع مالی فعالیت‌های خود، باید از روش‌های دیگه ای استفاده کنن. یکی از روش‌های تامین منابع مالی، انتشار اوراق بدهیه تا از این طریق بتونن سرمایه های خرد و کلان خودشونو جمع آوری کنن و اهداف سازمان ها و ادارات خودشونو به بهترین نحو پیش ببرن.
اوراق بدهی چیست؟
اوراق بدهی از یک سو، تامین کننده بودجه لازم برای پیاده سازی طرح ها و پروژه های شرکتها و نهادهاست و از سوی دیگه، روشی برای کاهش ریسک سرمایه گذاری و ایمن کردن پرتفو یا سبد سهام سرمایه گذاران در بازار سرمایه هستش. از اونجا که اوراق بدهی نظیر انواع اوراق مشارکت، اوراق خزانه اسلامی و… دارای سود ثابت هستن، می تونه ریسک سرمایه گذاری رو تا حد قابل توجهی کاهش بده. اوراق بدهی یا اوراق قرضه به طور معمول توسط دولت منتشر و ضمانت میشه و از اونجا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد و ضمانت میشه، بدون خطر محسوب شده و مورد اطمینان سرمایه گذاره و ریسک اون بسیار پائینه؛ به بیان دیگه، سرمایه گذار بخشی از سرمایه خودشو در محلی سرمایه گذاری کرده که برای اون سود ضمانت شده در نظر گرفته شده است.
مشخصات اوراق بدهی
کلیه اوراق بدهی مشخصات مشترکی دارن که با اون ویژگی ها شناخته و تعریف میشن. در ادامه به شرح این مشخصات میپردازیم:
1.تاریخ سر رسید
تاریخ سر رسید، به تاریخ پایان یک دوره در اوراق بدهی گفته میشه. در این تاریخ، صاحبان اوراق بدهی، ارزش اسمی اوراق خودشونو دریافت میکنن.
۲.ارزش اسمی
به اصل مبلغ وام، ارزش اسمی گفته میشه که در تاریخ سر رسید اوراق بدهی، این مبلغ به خریدار اوراق بازپرداخت میشه.
3.نرخ سود اسمی
به نرخ بهره ای گفته میشه که به طور دوره ای و تا سر رسید اوراق پرداخت میشه. برای مثال اگه اوراق بدهی یک فرد به ارزش اسمی 100 هزار تومن و با نرخ سود اسمی 20 درصد با تعداد دو دوره در سال باشه؛ این به این معنیه که اون فرد هر 6 ماه یک بار، به میزان 10 درصد و به مبلغ 10 هزار تومن به عنوان نرخ سود اسمی اوراق تا سر رسید اوراق دریافت میکنه.
4.قیمت فروش
چنانچه مالک اوراق اگه نخواد تا زمان سر رسید اوراق منتظر بمونه، میتونه اوراق خودشو در روزهای غیرتعطیل در بازار سرمایه و به قیمت اون روز بازار، به فرد دیگه ای بفروشه. شایان ذکره که قیمت بازار با توجه به مسائل مختلفی تعیین میشه؛ از جمله این مسائل میشه به نرخ سود در بازار پول اشاره کرد.
5.نرخ سود تا سر رسید
چنانچه شخصی اوراق بدهی خودشو در اولین روز انتشار خریداری کنه، نرخ سودش، نرخ سود اسمی تلقی میشه؛ ولی اگه بعد از انتشار و به قیمت تعیین شده بازار اقدام به خرید اون اوراق کنه و اون‌ها رو تا سر رسید نگه داری کنه، نرخ سود تا سر رسید یا YTM گفته میشه. اغلب اوراق بدهی ها با نرخ سود تا سر رسید، خرید و فروش میشن؛ به عبارتی در هر لحظه، اوراق به قیمتی خاص در بازار خرید و فروش میشه. سرمایه گذاران نرخ سود تا سر رسید رو به صورت لحظه ای محاسبه کرده و جهت خرید و فروش اوراق بر این مبنا تصمیم می‌گیرن.
نکته:
اوراق بدهی در دو بازار فرابورس و بازار اصلی منتشر میشن. برای کسب اطلاعات بیشتر از مشخصه های اوراق بدهی، میتونید به سایت شرکت فرابورس ایران به آدرس www.ifb.ir مراجعه کنید؛
انواع اوراق بدهی:
اوراق قرضه
اوراق قرضه بر اساس مبانی و شرایط گوناگونی دسته بندی میشن. مهمترین مبانی دسته بندی اوراق عرضه شامل نرخ بهره، سر رسید، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار، نوع وثیقه، شدت قابلیت تبدیل و تسعیر یا همون نوسانات، نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، هدف انتشار و نوع پولی که اوراق با اون انتشار پیدا میکنه، هست. اوراق بدهی بر اساس نرخ بهره به دو دسته اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت و اوراق قرضه با نرخ بهره شناور تقسیم میشن.
اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت
ازجمله اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت میشه به مواردی همچون اوراق قرضه رهنی، اوراق قرضه تضمین شده، اوراق قرضه قابل تبدیل،
اوراق قرضه درآمدی و… اشاره کرد.
اوراق قرضه با نرخ بهره شناور
در برخی اوراق قرضه نرخ بهره در هر دوره که عمدتا سه ماهه هستش، مورد تجدید نظر قرار گرفته و جزء اوراق قرضه با نرخ شناور در نظر گرفته میشه. بانکها نیز اوراق بهادار با نرخ شناور منتشر کرده و به اون گواهی سپرده با نرخ شناور میگن.
مزایا و معایب اوراق قرضه
سرمایه گذاری در اوراق قرضه شرکتهای بورسی، ریسک کمتری نسبت به سرمایه گذاری در سهام همون شرکتها داره؛ اما با توجه به این که در بخش خصوصی انجام میشه، این سرمایه گذاری دارای ریسکه و معمولا شرکتهای بورسی در مواقع تامین منابع مالی از طریق اوراق بدهی، اقدام به توزیع اوراق قرضه می‌کنند. برای مثال صاحبان سرمایه، تمایلی به خرید و سرمایه گذاری در اوراق قرضه شرکتهای ورشکسته ندارن؛ چون کسب بازدهی در این نوع شرکتها به سختی صورت میگیره. همچنین از معایب دیگه سرمایه گذاری در اوراق قرضه، عدم معافیت مالیاتی در این نوع سرمایه گذاری نسبت به انواع دیگه هستش. ازجمله این نوع سرمایه گذاری‌ها، میشه سرمایه گذاری در سپرده های بانکی رو مثال زد.
اوراق صکوک
اوراق اجاره
یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده، صکوک اجاره هست که دارنده اون به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی هست که منافع اون بر اساس قرارداد اجاره به مصرف کننده یا بانی واگذار شده هستش. در صکوک اجاره، حق استفاده از منافع دارایی یا مجموعه ای از دارایی ها، در برابر اجاره بها از مالک به شخص دیگه ای منتقل میشه. مدت قرارداد اجاره مشخصه و میتوان اجاره بها رو در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سر رسیدهای ماهانه، فصلی و یا سالانه پرداخت کرد. از اونجائیکه صکوک اجاره، بیان گر مالکیت مشاع فرد هستش، میتوان اون رو در بازار ثانویه و به قیمتی که به وسیله عامل های بازار تعیین میشه، معامله کرد.
اوراق مرابحه
یکی از انواع قراردادهای بیع، بیع مرابحه هستش که از زمان های قدیم بین مردم رایج بوده و مقصود از اون، بیعی هست که فروشنده قیمت تمام شده کالا اعم از قیمت خرید، هزینه های حمل و نقل، نگهداری و سایر هزینه های مربوطه رو به اطلاع مشتری می رسونه و در مرحله بعد تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود میکنه. برای مثال اعلام میکنه که این کالا رو با مبلغ هزار تومن خریده و حاضره به مبلغ هزار و صد تومن یا با ده درصد سود به مشتری بفروشه. در بیع مرابحه، چنانچه بایع در بیان قیمت خرید و یا هزینه های مربوطه دروغ بگه، مشتری اختیار اینو داره که فسخ کنه. بیع مرابحه میتونه به صورت نقد یا نسیه منعقد بشه و درصورتی که نسیه باشه، به طور معمول نرخ سود اون بیشتره.
اوراق مضاربه
مضاربه در لغت یعنی تجارت با سرمایه فرد دیگه ای؛ همچنین مضاربه در اصطلاح یعنی اینکه شخصی که مالک هست، مالی یا سرمایه ای رو به دیگری یا فرد عامل بده و در مقابل، سهم معینی از سودی که حاصل میشه، دریافت کنه. شایان ذکره که سود اوراق مضاربه به صورت کامل به سود فعالیت تجاری بستگی داره. با اینکه سود فعالیت تجاری تا حدودی قابل پیش بینیه، اما در عمل تابع عوامل و شرایط مختلفی هستش که احتمال داره با عدد پیش بینی شده، مغایرت داشته باشه. در نتیجه سود این اوراق کاملا متغیر و در پایان دوره مالی قطعی میشه. همچنین علمای شیعه برخلاف اهل تسنن، عقد مضاربه را منحصر در تجارت میدونن و به همین جهت در ایران این عقد، تنها در تجارت منعقد میشه.
اوراق مشارکت
اوراق مشارکت ساده
اوراق مشارکت ساده پس از انتشار تغییر پیدا نمیکنه و در پایان، دارنده و منتشر کننده اون، میتونن اصل سرمایه و سود حاصل از بکارگیری اون در پروژه رو استرداد کنن. بر این اساس، دارنده اوراق مشارکت، در یک پروژه خاص شریک شده و پس از اجرای پروژه، رابطه وی با شرکت ناشر اوراق به پایان میرسه. اوراق مشارکت ساده، متداول ترین نوع اوراق مشارکت به شمار میره و بر اساس مکانیسم های حقوقی خاص از جمله تضمین باز پرداخت اصل و سود اوراق که مقررات حاکم بر این اوراق رو پیش بینی کرده، معامله میشن. این اوراق ابزار مناسبی برای شرکت عموم مردم در سرمایه گذاری های کوتاه مدته؛ زیرا صاحب اوراق میتونه اون رو انتقال و یا به ناشر ارائه بده.
اوراق مشارکت مرکب
اوراق مرکب توسط شرکتهای سهامی عام منتشر میشه که به دو نوع طبقه بندی میشن. نوع اول، اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام هستش که این اوراق توسط شرکتهای سهامی عام منتشر شده و در سر رسید نهایی با سهام سایر شرکتهای پذیرفته شده در سازمان بورس اوراق بهادار تعویض میشه.
نوع دوم، اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام هستش که این اوراق توسط شرکتهای سهامی عام منتشر شده و در سر رسید یا زمان افزایش سرمایه به سهام شرکتهای منتشر کننده اوراق مشارکت تبدیل میشه. چون مقررات این نوع اوراق مشارکت به صورت کامل از مقررات سابق اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام و به وسیله قانون گذار بعد از انقلاب اسلامی اقتباس شده؛ در این حالت صاحب اوراق میتونه در صورت سوددهی شرکت و وضعیت خوب اقتصادی اون نسبت به زمان انتشار اولیه ورقه مشارکت، با تبدیل ورقه خود به سهم از بهبود وضعیت اقتصادی شرکت بهره ببره.
تفاوت اوراق مشارکت با اوراق قرضه در چیه؟
اوراق مشارکت، نوعی اوراق قرضه محسوب میشه؛ با این تفاوت که این اوراق جهت تامین طرح های عمرانی، تولیدی و خدماتی به کار میره و توسط دستورالعمل ها و ضوابط بانک مرکزی کنترل میشه؛ اما اوراق قرضه برای صادر کننده محدودیت خاصی قائل نیست و شرکت انتشار دهنده میتونه سرمایه کسب شده از اوراق قرضه را در هر سرمایه گذاری به کار ببره.
گواهی سپرده
گواهی سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری عام
سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری عام، به سپرده ای گفته میشه که نزد بانک با سر رسید مشخص افتتاح شده و بانک در ازای اون، اقدام به صدور گواهی به همین نام میکنه. گواهی سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری عام، با نام یا بی نام بوده و شرایط عمده قرارداد سپرده گذاری در اون ذکر میشه.
گواهی سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری خاص
سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری خاص، به سپرده هایی گفته میشه که بانک برای تجهیز امکانات و تامین منابع مالی طرح های جدید تولیدی، ساختمانی، خدماتی و نیز توسعه و تکمیل طرح های سودآور موجود با سر رسید مشخص افتتاح میکنه و این اوراق رو در ازای افتتاح سپرده مدت دار ویژه سرمایه گذاری خاص صادر میکنه.
نحوه خرید اوراق بدهی
خرید و مقایسه اوراق بدهی بر مبنایی خاص صورت میگیره. همون طور که در بالا به صورت خلاصه گفته شد، برخی از اوراق بدهی بدون پرداخت سود دوره ای هستن و برخی نیز دارای پرداخت سود با دوره های پرداخت مختلف و نرخ سود اسمی هستن.
برای خرید اوراق بدهی باید معیارهای زیر در نظر گرفته شود:
برای خرید اوراق بدهی باید معیارهایی در نظر گرفته بشه. معیار اول، نرخ سود سالانه هستش که مبنای خرید و فروش اوراق سهام قیمت و شاخص های عملکردی همچون نسبت P/E، نسبت P/B، نسبت P/S، نسبت P/NAV و… است؛ اما مبنای خرید و فروش اوراق بدهی، سود معادل سالیانه در زمان خرید است. همچنین معیار دوم، نحوه محاسبه نرخ سود مؤثر سالیانه هستش که نرخ سود مؤثر سالیانه اوراق بدهی، با اصل تنزیل پول محاسبه میشه. محاسبه این نرخ سود برای یک سرمایه گذار عادی به ویژه در سود اوراق بدهی با پرداخت میان دوره ای کمی پیچیده هست.
اصل تنزیل
اصل تنزیل یا discounting بر مبنای منطق ارزش زمانی پول استواره. به بیان دیگه، ارزش هزار تومن امروز بیشتر از هزار تومن فرداست؛ زمانی که به منظور سپرده گذاری به بانک مراجعه میکنیم، بانک سود سالانه را اعلام کرده و ما با توجه به میزان پول خود و سود بانکی سال بعد پول داریم. برای مثال مبلغ 100 میلیون تومن پول با سود بانکی 15 درصدی سال دیگه میشه 115 میلیون تومن. در بازار بدهی قیمت اسمی اوراق بدهی همون مبلغی که در زمان سر رسید اوراق دریافت میکنیم، مشخصه. قیمت فعلی اوراق را نیز عرضه و تقاضای بازار مشخص میکنه؛ اما سود معادل سالیانه مجهوله که با قرارگیری در فرمول مربوطه محاسبه میشه.
نکته:
شایان ذکره که اوراق بدهی با بیشترین نرخ سود سالانه لزوما به معنی بهترین سرمایه گذاری نیست. به همین دلیل علاوه بر سود معادل سالیانه، باید معیارهایی همچون ریسک نکول، ریسک نقدشوندگی و… نیز مورد بررسی قرار بگیره.
ریسک نکول چیست؟
ریسک نکول اوراق به معنای اینه که منتشرکننده اوراق نتونه در زمان سر رسید، اصل پول و سود شما را بازگشت بده. به همین دلیل، برای ارزیابی ریسک نکول اوراق، باید به ناشر و ضامن اوراق نیز توجه ویژه ای بشه. چنانچه ناشر دولت باشه، ضامن اون نیز دولته. در این حالت ریسک نکول صفره، چون دولت ورشکسته نمیشه. اوراق اسناد خزانه اسلامی و اوراق مشارکت دولتی نیز جزء این دسته هستن؛ اما در صورتی که ناشر اوراق بدهی شرکتها باشن، اوراق اجاره یا اوراق مشارکت شرکتهای بزرگ و اوراق دیگر بدون ریسک به حساب نمیان؛ چون که شرکتها در زمان ورشکستی قادر به پرداخت بدهی به صاحبان اوراق نیستن. در همین راستا ضامن شرکت دارای اهمیته که باید توانایی پرداخت اصل پول و سود صاحبان اوراق رو داشته باشه. پس در زمان خرید اوراق بدهی منتشرشده توسط شرکتها به ضامن اون نیز توجه کنید.
ریسک نقدشوندگی چیست؟
ریسک نقدشوندگی به معنای اینه که سرمایه گذار به راحتی قادر به پیدا کردن خرید برای فروختن اوراق خود نباشه. این مشکل در صورتی پیش میاد که حجم معاملات سهام یا اوراق کم باشه. همچنین در صورت بالا بودن حجم معاملات، سرمایه گذار به آسانی میتونه در بازار بدهی، اوراق مورد نظر خودشو خریداری کرده و به فروش برسونه. نقدشوندگی از معیارهای مهم جهت خرید و فروش به شمار میره. عدم نقدشوندگی یک نوع هزینه برای سرمایه گذار خواهد بود.
سود پرداختی اوراق صکوک
نرخ سود کنونی اوراق صکوک در مقایسه با سایر اوراق بهادار، تعیین و مشخص میشه. در شرایط کنونی که نرخ سپرده های بانکی و اوراق مشارکت وضعیت مشخصی دارن، نرخ صکوک اجاره نیز باید به صورتی تعیین بشه که برای سرمایه گذاران به عنوان یه ابزار سرمایه گذاری جذاب به حساب بیاد و به همین دلیل، اوراق صکوک تا کنون با نرخ‌های 17 درصد و 17.5 درصد منتشر شده ان. در بازارهای مالی دنیا با توجه به ساختار و نوع اوراق صکوک، نرخ بازده متفاوته. در برخی مدل های اوراق صکوک، پرداخت حداقل نرخ سود به سرمایه گذاران تضمین میشه، این در حالیه که برخی دیگر هیچ تضمینی برای پرداخت سود ندارن.
سود پرداختی اوراق مشارکت
به اوراق مشارکت سود ثابتی به‌‌صورت علی‌الحساب تعلق میگیره که در مقاطعی از سال پرداخت میشه. سود قطعی اوراق هم، در سر رسید و از محل سود طرح مورد مشارکت و به تناسب قیمت اسمی و مدت زمان سرمایه گذاری در اوراق، تعیین و به دارندگان اوراق پرداخت میشه. چنانچه سود طرح، کمتر از سود علی الحساب پرداخت شده باشه یا طرح زیان ده باشه، دستگاه صادرکننده اوراق مسئول اون بوده و سود علی الحساب پرداخت شده، قابل تعدیل یا استرداد نیست. صادرکنندگان اوراق، متعهد پرداخت سود علی الحساب در مواعد مقرر و بازپرداخت اصل مبلغ اوراق در سر رسید و سود قطعی اون در فاصله زمانی پنج ماه بعد از سر رسید هستن.
این تعهدات، در مورد اوراق مشارکت طرح های عمرانی اعم از اون طرح هائیکه دولت و یا یکی از دستگاه های اجرایی مجری اون باشه، توسط دولت تعهد و ضمانت میشن و در مورد اوراق مشارکت منتشرشده توسط دستگاه های عمومی یا خصوصی، شخص حقوقی دیگری با عنوان ضامن، تعهدات ناشر رو تضمین میکنه. همچنین، در مورد اوراق مشارکت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک به عنوان ناشر پرداخت اصل و سودهای متعلقه را در سر رسیدهای مقرر، از طریق بانکهای عامل تضمین میکنه.
-